Bazilika grada Balkisa

---

Ranovizantijski grad Balkis smješten je na arheološkom lokalitetu Gradina u selu Bakinci, opština Laktaši. Na katastarskim kartama vodi se kao Gradina i Grad Marije Terezije. Čini ga ranovizantijsko utvrđenje i tri istražene bazilike iz perioda od druge polovine IV do kraja VI vijeka, potom podgrađe, te više manjih građevinskih cjelina, nasumice raspoređenih na prostoru gradine, čija namjena tek treba biti utvrđena. U sklopu ovog kompleksa pronađeno je i srednjovjekovno zemljano utvrđenje Karaula te nekropola mramora.

Lokalitet Gradina u Bakincima pronađen je 80-ih godina XX vijeka, a prva arheološka istraživanja izvršena su u periodu od 2012. do 2015. godine. Utvrđeno je da na gradini postoji građevinski kompleks sastavljen od donjeg, srednjeg i gornjeg grada na preko 100.000 kvadratnih metara objekata različite namjene, raspoređenih u tri platoa. Grad je opasan odbrambenim zidovima u dužini oko 480 metara, debljine oko 1,5 m, dok su zidovi na pojedinim mjestima očuvani do visine od četiri metra. Na osnovu nalaza, prvenstveno novca, lokalitet se smješta u vremensko razdoblje od druge polovine IV do kraja VI vijeka.

Istočno i jugoistočno od odbrambenih zidova utvrđenja, pronađene su i istražene tri ranovizantijske bazilike. One se na osnovu gradnje, arhitektonskih elemenata i pokretnog arheološkog materijala dovode u vezu najranije sa periodom druge polovine IV odnosno prve polovine V vijeka, te su kroz više faza obnova i dograđivanja egzistirale sve do početka VII vijeka. Nalazi ukazuju da su pronađene bazilike, zajedno sa utvrđenjem, činile jedan ranovizantijski kompleks, koji je funkcionisao kao cjelina.

Grad je mogao postati episkopski centar četrdesetih godina VI vijeka, nakon čuvene obnove utvrđenja i bazilika u Panoniji i Dalmaciji, od strane vizantijskog cara Justinijana.

Ranovizantijsko utvrđenje moguće je poistovjetiti sa gradom Balkis, koji je stradao 597. godine u naletu avarsko-slovenskog vojskovođe Bajana. Tada je na putu od Servicijuma (Bosanska Gradiška) prema Saloni (Solin,) srušeno preko 40 stražarnica i refugija, zajedno sa pomenutim gradom, prilikom čega je stanovništvo ovih krajeva teško stradalo.

Prva nestručna iskopavanja na lokalitetu episkopske bazilike vršena su 30-ih godina XX. vijeka od strane mještana sela Bakinci. Ta iskopavanja su sačuvana kroz predanja mještana, koji i danas svjedoče o tome. Postoji priča da su mještani 1936. godine pronašli bistu ukrašenu lovorovim listom, ali da je vremenom uništena. Lokalitet je prvi put lociran 80-ih godina XX. vijeka, i publikovan u arheološkom leksikonu Bosne i Hercegovine 1988. godine, pod nazivom Gradina Bakinci.  Tada je utvrđeno da na ovom lokalitetu postoji rimsko utvrđenje, a tek trideset godina kasnije na poziv mještana sela koji su svakodnevno viđali ogromne komplekse zidnih ostataka, arheolozi Zavičajnog muzeja Gradiška su riješili da izađu na teren. Prva arheološka istraživanja rađena su tokom avgusta i septembra 2012. godine, kada je ustanovljeno da je riječ o jednoj od najvećih bazilika pronađenih na području Bosne i Hercegovine. Pored toga što je jedna od najvećih, ova bazilika je i episkopsa jer je u istočnom dijelu oltara  pronađena episkopska stolica. Arheološkim istraživanjem episkopske stolice ustanovljeno je da je kompletna episkopska stolica sagrađena od nekadašnjih oltarskih ploča koje datiraju s početka  4. vijeka, to znači da je episkopsa stolica najvjerovatnije sagrađena kasnije i da su stare oltarske ploče uzidane u nju.  Sa lijeve i desne strane oltarskog prostora nalaze se svešteničke klupe u dva nivoa, ispred episkopske stolice nalazi se postolje za časnu trpezu, kao i četvrtast prilaz preko kojeg se najvjerovatnije prilazilo episkopskoj stolici. Iza oltarskog prostora episkopske bazilike ulazilo se u jednu od bočnih prostorija crkve koja se nalazi u južnom dijelu najvjerovatnije je riječ o đakonikonu. Na samom prelazi iz oltara u đakonikon nalazi se sačuvan prag koji je izgrađen od rimske cigle kao i rupe za gvozdene klinove. Uz zid đakonikona pronađene su svešteničke klupe, takođe svega 20 cm od poda đakonikona pronađene su freske u jako malom obimu sa nejasnim predstavama sačuvano je svega 20-tak kvadratnih centimetara.

Na osnovu starih oltarskih ploča koje su pronađene uzidane u episkopsku stolicu kao i nalaza novca Konstantina Velikog, pretpostavlja se da je crkva sagrađena početkom 4. vijeka i da je stradala tek krajem 6 vijeka, najvjerovatnije u avarsko-slovenskom naletu pod vojskovođom Bajanom 597. godine.

Tokom istraživnja bazilike pronađena su dve veoma zanimljiva ploče sa latinskim  natpisima, jedna je pronađena na impostu stuba na njoj su  urezаnа su imenа CO(N)STAN(T)IUS, ANDREAS i CONSTANC. S obzirom nа to dа izа svаkog imenа stoji urezаn krst, postoji mogućnost dа se rаdi sveštenim licimа, moždа čаk i episkopimа.

Južno i zapadno od bazilike pronađena je nekropola mramora uglavnom sastavljena od ploča i mramora amorfnog oblika, s obzirom da se mramori vežu za period kasnog srednjeg vijeka, vjerovatno se mogu povezati sa karaulom koja se nalazi 300 m istočno od same bazilike, gdje je pronađeno zemljano utvrđenje koje se veže za srednji vijek.

Autor: Turistička organizacija Opštine Laktaši