Izmišljeni narativi: Slovenski panteon

Tokom romantističke zanesenosti klasičnim mitologijama u 19. vijeku javljaju se višestruki pokušaji restauracije raznih mitologija po uzoru na mitološke cikluse klasične Grčke i Rima i stavljanja prikupljenih informacija u isti narativno – simbolički okvir. Od sličnih pokušaja rekonstrukcije nije ostala imuna ni tzv. „Slovenska mitologija“.

Najpristupačnija djela inače zastarjela po svojim metodološkim pristupom (Louis Legger Slovenska mitologija, Spasoje Vasiljev Slovenska mitologija) odišu romantizmom, kontradiktornim i naivnim zaključcima kao i potpuno pogrešnim evolucionističkim (kulturni evolucionizam 19. vijeka) ubjeđenjem prema kojem svaka ljudska zajednica prati tačno određenu putanju spritualnog i kulturnog razvoja. Ideja o jedinstvenom „slovenskom“ panteonu prati panslovensku tezu i tadašnje političke težnje ka političkom ujedinjenju slovenskih govornih područja ugroženih od strane neslovenskih političkih komponenti.

Pod istom agendom nastaju dijela o istoriji Slovena koja daju posljednje obrise slovenskom identitetu u duhu biblijskih etnogeneza nastalih kletvom ili blagoslovom svemogućeg Boga. Začuđujuće je što se i danas u bosanskohercegovačkim (a i šire) naučnim krugovima etnogeneze još uvijek izučavaju u biblijskom duhu kontinuiteta i nepromjenjivosti. Analizu konstrukcije slovenskog identiteta u duhu poststrukuralizma uradio je medievalista Florin Curta u svom djelu Making of Slavs (i čitaoce upućujem na navedeno djelo).

Heterogenost zajednica koje su nazvane grupnim imenom Sloveni od strane vizantijskih, zapadnorimskih i arapskih autora ogleda se i u njihovoj religiji sa monoštvom sinonima za iste bogove te postojanjem više vrhovnih bogova. Međutim navedeno činjenično stanje nije obeshrabrilo rane rekreatore „slovenske“ mitologije te su u svoj panteon uključili vjerovanja iz različitih geografskih cijelina i vremenskih perioda. Ovako kreiran panteon proizveo je mnoštvo kontradiktornosti pa i vještačkih tvorevina samih autora u cilju pomirenja tih kontradiktornosti (npr. izmišljanje Bjeloboga na osnovu predaja o Černobogu).

Na neodrživost teze o politeizmu kod „slovenskih“ zajednica ukazao je i Henrik Lovmjanjski koji je uvjerljivim argumentima ukazao da „ Sloveni“ nisu poznavali zajednički panteon te da se o politeizmu može govoriti samo u slučaju izrazito centralizovanih religijskih koncepta koji su vezani za državne strukure.  U tom kontekstu politeizam se koristi kao sredstvo legitimizacije društvenog poretka i stvaranja kolektivnog identiteta.

Stoga je vjerovanja „slovenskih“ zajednica na osnovu njihove heterogene prirode odarakterisao kao polidokskiju. To zapravo znači da je u okviru grupnog naziva „Sloveni“ postojalo mnoštvo zajednica koje su usljed sličnog habitusa izgradile slične religijske koncepte čije su se razlike ogledale (između ostalog) u različitim nazivima za određene bogove kao i postojanju više vrhovnih bogova. Navedene kontradiktornosti mnogi naučici su pokušali da pomire izmišljanjem kosmogonija i genealogija bogova prema kojima bi jedni predhodili drugima.

Na pokušaj rekonstrukcije panteona „slovenskih“ bogova imali su uticaj i tvorci oskudnih pisanih izvora koji su korišteni kao objektivne činjenice bez kritičkog preispitivanja motiva i zanemarivanja konteksta njihovog nastajanja. Smatram da je potrebno naglasiti da su pisci do kojih su stizale (najčešće posredne) informacije o vjerovanjima zajednica koje su prijetile ili održavale sigurnost granica Carstva pripadali arapskom, istočnohrišćanskom ili zapadnohrišćanskom habitusu. Navedeni izvori višebožačke religijske koncepte su poistovjećivali sa antičkim koji su im bili kulturno najbliži.

Etnografske analogije predstavljaju drugi segment koji je obilato korišten u cilju rekonstrukcije običaja i vjerovanja „starih Slovena“. Entografija je korištena u cilju popunjavanja mitoloških praznina, te je van vremenskog i geografskog konteksta upotrebljavana kao sredstvo rekonstrukcije običaja i vjerovanja „starih Slovena“. Kao što je slučaj i sa entogenezama, promjenjiva priroda društvenih i ekoloških pojava i njihov uticaj na formiranje mitolioških narativa je potpuno zanemaren.

Danas još uvjek mnoštvo članaka i knjiga čiji autori nekritično pristupaju izvorima i ranijim publikacijama doprinose izmišljenom narativu „slovenskog“ panteona koji po svemu sudeći nema nikakvih poveznica sa vjerovanjima zajednica koja su predmet proučavanja, nego radije komunicira sa savremenom publikom prateći savremene političke (nacionalizam) i spiritualne agende (New age pokret).